उर्दू के तद्धित-प्रत्यय
बहुतेरे उर्दू शब्द हिंदी में प्रयुक्त होते है। ये शब्द ये फारसी, अरबी, और तुर्की के है।
फारसी तद्धित-प्रत्यय के तीन प्रकार होते है-
(i)संज्ञात्मक (ii) विशेषणात्मक (iii) अरबी तद्धित-प्रत्यय
(1)संज्ञात्मक फारसी तद्धित-प्रत्यय
प्रत्यय | मूलशब्द | सपरतीय शब्द | वाचक |
---|---|---|---|
आ | सफेद | सफेदा | भाववाचक |
आ | खराब | खराबा | भाववाचक |
कार | काश्त | काश्तकार | कतृवाचक |
गार | मदद | मददगार | कतृवाचक |
ईचा | बाग | बगीचा | स्थितिवाचक |
दान | कलम | कलमदान | स्थितिवाचक |
(ii)विशेषणात्मक फारसी तद्धित-प्रत्यय
प्रत्यय | मूलशब्द | सपरतीय शब्द | प्रत्ययार्थ |
---|---|---|---|
आना | मर्द | मर्दाना | स्वभाव |
इन्दा | शर्म | शर्मिन्दा | संज्ञा |
नाक | दर्द | दर्दनाक | गुण |
ई | आसमान | आसमानी | विशेषण |
ईना | कम | कमीन | उनार्थ |
ईना | माह | महीना | संज्ञा |
जादा | हराम | हरामजादा | अपत्य |
(iii)अरबी फारसी तद्धित-प्रत्यय
प्रत्यय | मूलशब्द | सपरतीय शब्द | वाचक |
---|---|---|---|
आनी | जिस्म | जिस्मानी | विशेषण |
इयत | इंसान | इंसानियत | भाव |
म | बेग | बेगम | स्त्री |
इतिहास या स्रोत के आधार पर हिन्दी प्रत्ययों को चार वर्गो में विभाजित किया जाता है-
(1) तत्सम प्रत्यय
(2) तद्भव प्रत्यय
(3) देशज प्रत्यय
(4) विदेशज प्रत्यय
(1)तत्सम प्रत्यय
प्रत्यय | बोधक/अर्थ | उदाहरण |
---|---|---|
-आ | स्त्री प्रत्यय; भाववाचक संज्ञा प्रत्यय | आदरणीया, प्रिया, माननीया, सुता, इच्छा, पूजा |
-आनी | स्त्री प्रत्यय | देवरानी, भवानी, मेहतरानी |
-आलु | विशेषण प्रत्यय, वाला | कृपालु, दयालु, निद्रालु, श्रद्धालु |
-इत | विशेषण प्रत्यय, युक्त | पल्लवित, पुष्पित, फलित, हर्षित |
-इमा | भाववाचक संज्ञा प्रत्यय | गरिमा, नीलिमा, मधुरिमा, महिमा |
-इक | विशेषण व संज्ञा प्रत्यय | दैनिक, वैज्ञानिक, वैदिक, लौकिक |
-क | स्वार्थ, समूह | घटक, ठंडक, शतक, सप्तक |
-कार | लिखने या बनाने वाला; वाला | पत्रकार, जानकर |
-ज | जन्मा हुआ | अंडज, जलज, पंकज, पिंडज, देशज, विदेशज |
-जीवी | जीनेवाला | परजीवी, बुद्धिजीवी, लघुजीवी, दीर्घजीवी |
-ज्ञ | जाननेवाला | अज्ञ, मर्मज्ञ, विज्ञ, सर्वज्ञ |
-तः | क्रिया विशेषण प्रत्यय | मुख्यतया, विशेषतया, सामान्ततया |
-तर | तुलना बोधक प्रत्यय | उच्चतर, निम्नतर, सुन्दरतर, श्रेष्ठतर |
-तम | सर्वाधिकता बोधक प्रत्यय | उच्चतम, निकृष्टतम, महत्तम, लघुतम |
-ता | भाववाचक संज्ञा प्रत्यय | नवीनता, मधुरता, सुन्दरता |
-त्व | भाववाचक संज्ञा प्रत्यय | कृतित्व, ममत्व, महत्व, सतीत्व |
-मान | विशेषण वाचक प्रत्यय | उच्चतम, निकृष्टतम, महत्तम, लघुतम |
-वान | वाला | गुणवान, धनवान, बलवान, रूपवान |